ایران به‌عنوان یکی از کشورهای غنی در منابع هیدروکربنی همواره بر پایه نفت و گاز فعالیت‌های اقتصادی و انرژی خود را بنا نهاده است. تصاویر ارائه‌شده نشان‌دهنده سهم عمده نفت و گاز در تامین انرژی مصرفی کشور در بازه زمانی چند دهه گذشته است. این وابستگی، هرچند مزایای اقتصادی کوتاه‌مدت و دسترسی آسان به منابع داخلی را فراهم آورده است، اما چالش‌های استراتژیک بلندمدتی به همراه دارد.
بر اساس نمودار نخست، سهم نفت و گاز در انرژی مصرفی ایران تا سال‌های اخیر بیش از ۹۷ درصد باقی مانده است، که ۶۹.۵ درصد آن به‌طور خاص به گاز طبیعی اختصاص دارد. این داده‌ها نشان‌دهنده تمرکز بیش‌ازحد کشور بر منابع فسیلی است و عملاً منابع تجدیدپذیر نظیر انرژی باد، خورشیدی و زیست‌سوخت سهم بسیار ناچیزی در تامین انرژی کشور دارند. چنین ترکیب انرژی‌ای نه‌تنها به کاهش تنوع منابع منجر می‌شود، بلکه آسیب‌پذیری اقتصادی و زیست‌محیطی کشور را افزایش می‌دهد.
نمودار دوم به روند رشد مصرف انرژی در ایران می‌پردازد. در این نمودار، روند صعودی مصرف گاز و نفت به‌وضوح دیده می‌شود، درحالی‌که سهم منابع تجدیدپذیر نظیر انرژی بادی و خورشیدی تقریباً ثابت یا بسیار اندک باقی مانده است. از دهه ۱۳۴۰ خورشیدی تا امروز، مصرف گاز با شیبی تند افزایش یافته و تقریباً به‌عنوان جایگزین اصلی نفت در سبد انرژی مصرفی شناخته می‌شود. بااین‌حال، این تغییر به معنای کاهش وابستگی به منابع هیدروکربنی نبوده، بلکه تنها نوع منبع غالب تغییر کرده است.
یکی از دلایل اصلی این وابستگی، ساختار اقتصادی و زیرساخت‌های صنعتی کشور است که بیشتر بر سوخت‌های فسیلی بنا شده‌اند. در این میان، سیاست‌گذاری ناکافی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های مرتبط نیز نقش مهمی در وضعیت کنونی ایفا کرده است. این درحالی است که بسیاری از کشورها با تدوین سیاست‌های پایدار، سهم انرژی‌های نو را در سبد انرژی خود افزایش داده و وابستگی به سوخت‌های فسیلی را کاهش داده‌اند.
پیامدهای وابستگی ایران به نفت و گاز در دو حوزه اقتصادی و زیست‌محیطی نمایان است. از نظر اقتصادی، نوسانات قیمت نفت و گاز در بازارهای جهانی می‌تواند تأثیرات مستقیمی بر درآمدهای ملی داشته باشد. از سوی دیگر، این تمرکز بر منابع فسیلی منجر به افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای و پیامدهای منفی زیست‌محیطی مانند تغییرات اقلیمی و آلودگی هوا شده است.
برای کاهش این وابستگی، ضروری است که سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر نظیر خورشیدی، بادی و زیست‌سوخت‌ها افزایش یابد. ایران با دارا بودن پتانسیل بالای انرژی خورشیدی و بادی می‌تواند نقش قابل‌توجهی در این حوزه ایفا کند. همچنین، سیاست‌گذاری‌های حمایتی نظیر ارائه یارانه برای تولید انرژی‌های پاک و تسهیل فرایندهای توسعه فناوری‌های مرتبط، می‌تواند به تغییر وضعیت موجود کمک کند.
در نهایت، گذار به سوی یک ترکیب انرژی پایدار، نیازمند رویکردی جامع در سیاست‌گذاری، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و مشارکت بخش خصوصی است. تنها در این صورت است که ایران می‌تواند به استقلال واقعی در بخش انرژی دست یابد و در مسیر توسعه پایدار گام بردارد.
گزیده جهان فولاد
