مقدمه
نيروي كار هر كشور، به ويژه كشورهاي در حال توسعه بخش پر اهميتي از سرمايه ملي مي‌باشند و از پايه‌هاي توسعه اقتصادي و اجتماعي به شمار مي‌روند. بلاشک شكوفايي و خودکفايي اقتصاد و صنعت بدون داشتن نيروي كار سالم و سلامت امكان‌پذير نخواهد بود. از اين رو حفاظت از سلامت اين نيروها و بهسازي محيط كار از اهميتي قابل توجهي برخوردار است.
آمار منتشر شده از سوي كشورها و مجامع مختلف بين‌المللي نشان مي‌دهد در مراكز بزرگ و كوچك صنعتي هر ساله ميليون‌ها نفر به علت حوادث ناشي از كار جانشان را از دست داده و يا دچار نقص عضو، بيماري يا از كارافتاده مي‌گردند و اين روند تلخ همچنان ادامه دارد.
پيدايش چنين معضلاتي، موجب تشديد نياز به فراگيري و رعايت اصول ايمني و بهداشت كار، گرديده است.
بر همين اساس مباحث ايمني صنعتي، سيستم‌هاي ايمني كار و همچنين تئوري‌هاي مختلف ايمني مانند تئوري دومينو، تئوري چند دليلي و… شكل گرفت. واحدهاي ايمني و بهداشت كار نقش بر طرف‌کننده معضلات و مشكلات ايمني و بهداشتي محيط كار را در جوامع صنعتي بر عهده گرفته و درصدد كاهش حوادث برآمدند.
نگرش سنتي به ايمني
يكي از عوامل ناكامي روش سنتي مديريت ايمني در تأسيسات صنعتي را مي‌توان ضعف ديدگاه مسئولين نسبت به ايمني دانست. از جمله اين مؤلفه‌ها، ايستا فرض كردن ايمني توسط مديران است. ويژگي ديدگاه سنتي، ناديده گرفتن تأثير عوامل انساني، سازماني و فرهنگي بر ايمني است.
ديدگاه سنتي، ايمني را مبتني بر طراحي قوي و عملكرد قابل اطمينان تجهيزات ايمني مي‌داند و راه چاره معضل خطاي انساني را حذف انسان (اپراتور) از كنترل مي‌داند. در حالي امروزه خلاقيت و يافتن روش‌هاي نوين مقابله با حوادث در شرايط پيش‌بيني نشده در طراحي، تنها در توان خلاقيت انسان است و امكان تخصيص اين وظيفه به ماشين وجود ندارد.
نگرش سنتي به ايمني، مبتني بر عكس‌العمل است؛ يعني تا زماني كه حادثه رخ ندهد، مديران به فكر يافتن اشكالات و رفع آنها بر نمي‌آيند. هزينه بَر بودن ارتقاي ايمني باعث مي‌شود در شرايطي كه شاخص‌هاي بهره‌برداري سيستم مطلوب هستند و اتفاق غير عادي رخ نداده است، توجهي به ايمني نشود.
ارتقاي ايمني زماني توجه مديران را جلب مي‌كند كه وقوع رويدادهاي غير‌عادي و در نهايت حادثه‌ها، تأثيرات نامطلوب اقتصادي اجتماعي بر جاي گذارند. در نگرش سنتي، وظيفه توجه و مراقبت از شاخص‌هاي ايمني بر عهده يك گروه يا واحد خاص در مجموعه نهاده شده (واحد ايمني و بهداشت HSE) و ساير قسمت‌ها تنها نگراني افزايش شاخص‌هاي توليد و هزينه را دارند.
نمايش مطابقت با استانداردها و سازگاري با ضوابط و مقررات ايمني از طرف مديران، به عنوان عملكرد موفق ايمني تلقي مي‌گردد؛ در حالي كه نگرش نوين انتظاري بيش از تطابق با استانداردها و ضوابط ايمني را طلب مي‌كند.
نگرش نوين به ايمني
توجه به فرهنگ ایمنی جايگاه ويژه‌اي در نگرش نوين به ايمني دارد. فراهم كردن انگيزه، روحيه مالكيت، مسئوليت و پاسخگو بودن در افراد، التزام عملي مديران به اصل اولويت ايمني بر ساير جنبه‌ها نظير توليد، داراي اهميت اساسي است. در اين سازمان ريشه‌هاي وقوع رويدادهاي كوچك كه مولد حوادث هستند شناسايي و بي‌اثر مي‌گردند. روحيه انتقاد و پرسش‌گري بر پرسنل حاكم است و يك محيط دور از سرزنش نسبت به خطاهاي انساني فراهم آورده شده است.
فرهنگ سازماني و فرهنگ ایمنی
بر طبق تعاريف موجود فرهنگ سازماني عبارتست از مجموعه ارزش‌ها، باورها و الگوهاي رفتاري مشترك بين اعضاي يك سازمان كه در نهايت شخصيت و رويه آن سازمان را معرفي مي‌كند. به بيان ديگر، رفتار و نگرش اعضاي سازمان تابعي از فرهنگ حاكم بر آن است. هدف از ارائه اين تعريف شناسايي مفهوم مشابه و وابسته‌اي به نام فرهنگ ايمني است.
عبارت فرهنگ ايمني پس از حادثه چرنوبيل در سال 1986 رواج يافت. حادثه‌اي كه به علت وجود يك فرهنگ ايمني ضعيف رخ داد كه باعث اختلال در فرآيند‌هاي عملياتي و در نهايت فاجعه بزرگ گرديد. از مجموعه تعاريف ارائه شده در اين باب چنين بر مي‌آيد كه فرهنگ ايمنی، بخشي از فرهنگ كلي حاكم بر سازمان است كه بر رفتارها و نگرش‌هاي اعضا در مورد ايمني تأثير مي‌گذارد و به آن جهت مي‌دهد.
كميته نظارت بر مقوله ايمني و تأسيسات هسته‌اي انگلستان ACSNI فرهنگ ايمني را اين‌گونه تعريف مي‌كند:
فرهنگ ایمنی محصول ارزش‌ها، گرايش‌ها، ادراكات، صلاحيت‌ها و الگوهاي رفتاري فردي و گروهي كاركنان است كه ميزان تبعيت كاركنان از سبك و شيوه مديريت ايمني بوده و بهداشت سازمان به واسطه آن مشخص مي‌گردد.
از جمله مسائلي كه در فرهنگ هر سازمان جاي گرفته است، ديدگاه افراد سازمان نسبت به ايمني است كه از آن به عنوان فرهنگ ايمني ياد مي‌كنند. فرهنگ ايمني، تعريف كلي از جامعه‌اي است كه اعضاي آن ارزش‌هاي سازماني مشتركي دارند. فرهنگ ايمني درباره موضوعات رسمي ايمني در يك سازمان صحبت مي‌كند و عميقا در رابطه با مديريت و نظارت سيستم‌هاست، اما محدود به آنها نيست.
جايگاه فرهنگ ايمني در موسسات توليدي
در مؤسسات توليدي، رعايت مقررات ايمني از انجام كليه فعاليت‌ها مهم‌تر بوده و پيشگيري و تحت كنترل درآوردن حوادث قبل از هرگونه اقدام ديگري، خود نوعي ايجاد و ترويج فرهنگ ايمني است. ايمن كار كردن يك نگرش انساني و فرهنگي است، اين بدين معناست كه زماني فرهنگ ايمنی در يك سازمان به نحوه مطلوب گسترش مي‌يابد كه نگرش پرسنل سازمان نسبت به لزوم رعايت اصول ايمني به سمت ايده‌آل سوق يابد. ضعيف بودن فرهنگ ایمنی صنعتي در سازمان‌ها، هزينه و خسارات مالي و انساني بسيار زيادي را به بار مي‌آورد.
راهکارهاي پياده سازي موفق فرهنگ ایمنی
پياده‌سازي موفق ايمني مي‌تواند توسط راهکارهاي مختلفي در سازمان‌ها انجام پذيرد، که در زير به چند مورده اشاره مي‌کنيم:
1- تهيه وتوزيع دستورالعمل‌هاي ايمني
تهيه دستورالعمل و استانداردهاي کامل و اساسي، بخش اصلي يك سيستم ايمني در يك صنعت يا سازمان را تشكيل مي‌دهند، دستورالعمل‌ها مشخص مي‌كنند كه چگونه يك كار حساس بايد از نقطه نظر ايمني و بازدهي صورت پذيرد؛ يك سرپرست يا مسئول با استفاده از اين دستورالعمل‌ها، درستي انجام كارها را تأييد مي‌كند.
دستورالعمل‌ها، برنامه آموزش را آسان و شناسايي روش‌هاي بهبود عمليات را ساده‌تر مي‌سازند. ما در اين مجموعه با توجه به پيگيري و تلاش براي پياده‌سازي استاندارد ISO 45001 کليه دستورالعمل‌ها را با نگرش به اين استاندارد مورد بازبيني قرار داده‌ايم و همچنين ايجاد دستورالعمل‌هاي کنترل عمليات، برگه اطلاعات و ايمني مواد و ساير مدارک مربوطه را سرلوحه کار قرار داديم.
2- آموزش اصول و مقررات ايمني
نقش آموزش حفاظت و بهداشت كار در جهت بالا بردن سطح دانش ايمني كاركنان، آگاهي از وضع سلامت جسمي و روحي با انجام معاينات بدو استخدام و دوره‌اي طب کار، اطلاع از علايم بيماري و نحوه مقابله با آنها، جلوگيري از حوادث ناگوار و ايجاد وترويج فرهنگ ايمنی امري ضروري و اجتناب‌ناپذير است. آموزش دادن مي‌تواند فرد را قادر سازد كه با استفاده از دستورالعمل‌هاي ايمني، در مواقع ضروري عملکرد بهتري را از خود ارائه دهد.
3- تشکيل کميته‌هاي HSE (کميته حفاظت فني و بهداشت کار)
هدف تشکيل کميته حفاظت فني و بهداشت کار نظارت بر کل سيستم HSE مي‌باشد تا اطمينان حاصل شود که کارها به درستي در حال انجام بوده و آسيب‌ها و بيماري‌ها در حال کاهش مي‌باشند. همچنين تمام فعاليت‌ها و پروژه‌هاي تأثير‌گذار بر ارتقاي ايمني و بهداشت و محيط زيستي را هماهنگ مي‌نمايد.
فعاليت‌هاي کلي کارگروه مذکور عبارتند از: فعاليت‌هاي ايمني شامل شناسايي مشکلات بالقوه و بالفعل ايمني و بهداشت، پيشنهاد برنامه‌ها، طرح‌ها و فعاليت‌هايي جهت بهبود ايمني، افزايش نظارت برميزان آگاهي کارکنان در زمينه ايمني و بهداشت و نيز دريافت نقطه نظرات و پيشنهادات سرپرستان و کارکنان.
جلسات کميته به صورت ماهانه برگزار شده و در هر بخش حداقل يک نماينده عضو دارد. هر عضو فعاليت‌ها و برنامه‌هاي ويژه و مشکلات مرتبط با بخش خود را ارائه مي‌کند؛ تا توسط کميته مورد بررسي قرار گيرد و اقدامات لازم جهت مقابله با آن اتخاذ شود.
4- تجهيزات حفاظت فردي
از نظر ارگونومي وسيله حفاظت فردي مناسب، وسيله‌اي است كه ضمن كاهش يا حذف خطرات و عوامل زيان‌آور محيط كار، توانايي و كارآيي فرد را كاهش ندهد. وسايل يا تجهيزات حفاظت فردي به منظور حفاظت قسمت‌هاي مختلف بدن افراد از موهاي سر گرفته تا كف پاها در برابر انواع خطرات احتمالي در محيط كار طراحي، ساخته و ارائه مي‌شوند.
ممكن است استفاده از اين وسايل براي كنترل مواجهه كارگران با خطرات از ديد كارفرمايان يك راه‌حل ساده و مناسب به نظر رسد، ولي در صورت عدم توجه به عوامل متعدد در يك برنامه پيشگيري ممکن است بسيار نامناسب و خطرناك باشند.
5- سيستم نظارت بر عملکرد ايمني واحدها
نظارت برعملكرد همان‌گونه كه در همه سطوح مديريت به چشم مي‌خورد، براي پيشرفت كار ضروري است. در سيستم نظارت بر ايمني به دنبال اين است كه مشخص كند هر شخص يا هر واحدي از شركت چقدر در مسير هدف تعيين شده و استاندارد سازمان كه از قبل مشخص شده قرار دارد و يا چقدر از آن انحراف دارد و نقاط قوت و ضعف آن كدامند همچنين جهت تقويت هر چه بيشتر، راهكارها و پيشنهادات خود را ارائه مي‌دهد. بدين منظور بايستي جلسات هفتگي و ماهيانه HSE برگزار شده و عملکرد کليه پرسنل نسبت به رعايت شاخص‌هاي ايمني در دوره‌هاي زماني مختلف سنجيده شود.
6- مديريت ديداري از طريق علايم و پوسترها
يکي ديگر از وسايلي که براي بهبود وضعيت ايمني و بهداشت مورد استفاده قرار مي‌گيرد استفاده از علايم و توزيع پوسترهايي با موضوع HSE مي‌باشد. با رشد فرهنگ ایمنی در سازمان، علايم و پوسترها مي‌توانند اهميت ايمني در کارخانه را به کارکنان يادآوري نمايند. همچنين مي‌توانند به کارکنان يادآوري کنند که مديريت ايمني کارکنان درجه اهميت بالاي دارد.
7- حمايت مديريتي ازمقوله ايمني
چنانچه نظامات مديريتي از شرايط ايجاد ايمني حمايت كند، فرهنگ كار تقويت و در غير اين صورت تضعيف خواهد شد؛ بديهي است درصورت تضعيف نگرش و فرهنگ كار، ميزان گريز از كار، سياه كاري، استعفاء و اخراج و … افزايش خواهد يافت. در چنين شرايطي به جاي كنترل دروني، سيستم‌هاي كنترل‌گر پرهزينه بيروني، مستقر خواهد شد. در ابتدا مديريت ارشد يك سازمان يا شركت، به وجود آورنده فرهنگ در آن سازمان يا شركت مي‌باشد. تا زماني كه مديريت نخواهد يا نپذيرد كه فرهنگي در سازمان طرح‌ريزي، اجرا و پايدار گردد، هيچ يك از عوامل ديگر سازمان نمي‌توانند باعث ايجاد و شكل‌گيري فرهنگ شوند.
نتيجه‌گيري
حدود 80 درصد حوادث ريشه در فاكتورهاي انساني دارند و به اشتباهات انساني باز مي‌گردند. بنابراين جهت رسيدن به محيط امن و سالم، حفظ نيروي كار و در نتيجه رسيدن به يك صنعت پويا كه فاكتوري اساسي در توسعه پايدار است، بايد به صورت ريشه‌اي با حوادث مقابله و علل ريشه‌اي و بنيادي آنها را حذف نمود. عامل فوق‌العاده مهمي كه مي‌تواند در اين راه به ما كمك كند فرهنگ ايمني است.
با بررسي حوادث مي‌توان يافت كه ريشه اصلي اكثر آنها در فاكتورهاي انساني و فرهنگ ايمني در سطوح مختلف پرسنلي مي‌باشد، اينجاست كه نقش فرهنگ ايمنی نمايان مي‌گردد و به يك نتيجه مي‌توان دست يافت که براي ايمن‌تر كردن محيط كار و كاهش تعداد حوادث و هزينه‌هاي ناشي از آنها بايستي به فرهنگ ایمنی توجه بيشتري شود تا بتوانيم به طور ريشه‌اي و اصولي با حوادث مقابله نماييم.
فرهنگ ايمني نيز كه جزيي از فرهنگ سازماني محسوب مي‌شود بايستي در راستاي ايجاد محيطي ايمن و بهداشتي تغيير نموده و رفتار ايمن و نوع نگرش به ايمني در سطح سازمان را ارتقا بخشد.
فرهنگ ایمنی قوي در سازمان مي‌تواند عامل تعيين‌كننده‌اي جهت كاهش حوادث نيروي انساني در شركت باشد. عوامل مديريتي و همچنين جايگاه بخش ايمني از نظر ساختاري، نقش بسزايي را در حاكم كردن فرهنگ ايمني قوي برعهده دارند كه نتيجه آن كاهش حوادث و ايجاد محيطي ايمن براي پرسنل است.
